ექვთიმე თაყაიშვილი - ისტორიკოსი, არქეოლოგი, პედაგოგი, საზოგადო მოღვაწე

დაიბადა 1862 წლის 5 იანვარს ოზურგეთის მაზრის სოფელ ლიხაურში. მამა  (აზნაური სიმონ თაყაიშვილი) დაბადებიდან მცირე ხანში, ხოლო დედა (თავად გიტული ნაკაშიძის ასული ნინო) 5 წლის ასაკში გარდაეცვალა. დაობლებული ექვთიმეს აღზრდაზე ზრუნვა ნათესავებმა იკისრეს.

შვიდი წლის ასაკში შეიყვანეს ოზურგეთის სამაზრო სასწავლებელში, სადაც საღმრთო სჯულს ეპისკოპოს გაბრიელ ქიქოძის ძმა, დეკანოზი სიმონი ასწავლიდა. ოზურგეთის შემდეგ ერთი წელი ფოთშიც სწავლობდა, მოგვიანებით კი ქუთაისის პროგიმნაზიის მეორე კლასში გააგრძელა სწავლა. 1879 წელს, მეხუთე კლასიდან, ქუთაისის კლასიკური გიმნაზიაში გადავიდა. ქუთაისის გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ (1883) ექვთიმე თაყაიშვილი პეტერბურგში გაემგზავრა, სადაც განათლება უნივერსიტეტის ისტორია-ფილოლოგიის ფაკულტეტზე ბერძნულ-ლათინურ ენათა განხრით მიიღო (1883-1887).

საქართველოში დაბრუნებულმა ახალგაზრდა ექვთიმემ აქტიური მოღვაწეობა მასწავლებლობით დაიწყო, ასწავლიდა ბერძნულ და ლათინურ ენებს, ასევე ისტორია-გეოგრაფიას.

პეტერბურგში ოთხწლიანი სწავლის შემდეგ საქართველოში დაბრუნებულმა ახალგაზრდა ექვთიმე თაყაიშვილმა თბილისის სათავადაზნაურო სკოლაში ლათინური ენის მასწავლებლად დაიწყო მუშაობა. რაკი მას კლასიკურ ენათა სწავლების გამოცდილება ჯერ არ ჰქონდა, ერთხანს თბილისის გიმნაზიებში მომუშავე თვალსაჩინო კლასიცისტთა გაკვეთილებს ესწრებოდა. შემდეგ მუშაობდა ისტორიისა და ლათინური ენის მასწავლებლად თბილისის ქალთა მეორე და ვაჟთა მეექვსე გიმნაზიებში.

1894 წელს ექვთიმე თაყაიშვილი თბილისის სათავადაზნაურო სკოლის გამგედ აირჩიეს. ახალმა გამგემ სკოლაში საუკეთესო მასწავლებლები მიიზიდა, მოწაფეთა რიცხვი დიდად მომრავლდა, სწავლების გაუმჯობესებით მოსწავლეთა ცოდნის დონე უფრო ამაღლდა. ამ სკოლას ოფიციალურად სათავადაზნაურო კი ერქვა, მაგრამ ექვთიმესნაირი მესვეურების წყალობით მასში ფარულად ე.წ. დაბალი ფენის ოჯახთა ნიჭიერი შვილებიც სწავლობდნენ.

გარდა აკადემიური წარმატებისა, იქ ახალგაზრდობა პატრიოტული სულისკვეთებით იმსჭვალებოდა და, მიუხედავად ცარიზმის მოხელეთა მხრივ დევნისა, ქედს არ იხრიდა, ცოდნასაც ეუფლებოდა და ეროვნულ სარბიელზე სამოღვაწეოდაც ემზადებოდა. ექვთიმე თაყაიშვილი მათი სუსხიანი, მაგრამ უსაყვარლესი აღმზრდელი ყოფილა, ისევე, როგორც პედაგოგიური პერსონალის ღირსეული და დიდად პატივცემული მეთაური 10 წლის განმავლობაში.

1904 წელს ექვთიმემ მიატოვა ეს სასწავლებელი. თუმცა, რადგანაც ახლადშექმნილი ოჯახი უნდა ერჩინა, ქართული უნივერსიტეტის დაარსებამდე თბილისის სხვადასხვა სახელმწიფო გიმნაზიაში ისტორიისა და ლათინური ენის მასწავლებლად მუშაობდა.

ექვთიმე თაყაიშვილმა მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა თბილისის უნივერსიტეტის დაარსებაში. ის ივანე ჯავახიშვილთან ერთად არჩეული იყო “ქართული უნივერსიტეტის საზოგადოების“ კომისიაში უნივერსიტეტის წესდების შესადგენად და სხვა სახის საორგანიზაციო საკითხების გადასაწყვეტად.

1917 წლის 12 მაისს პეტრე მელიქიშვილის ბინაში გაიმართა უნივერსიტეტის საზოგადოების დამფუძნებელთა პირველი კრება. კრებას, რომელსაც 28 კაცი ესწრებოდა, ექვთიმე თაყაიშვილი ხელმძღვანელობდა. დაარსების სავარაუდო თარიღად 1918 წლის დასაწყისი განისაზღვრა. ექვთიმე შევიდა იმ კომისიის შემადგენლობაში, რომელსაც აკადემიური საკითხების ორგანიზება ევალებოდა.

უნივერსიტეტის გახსნის შემდეგ ექვთიმე თაყაიშვილი ლექციებს კითხულობდა არქეოლოგიაში და იყო არქეოლოგიის კათედრის გამგე. 1918 წლის 21 მაისს თბილისის უნივერსიტეტის საბჭომ მას დოქტორის ხარისხი მიანიჭა. 1920 წლისთვის ექვთიმე თაყაიშვილი კვირაში სამ ლექციას კითხულობდა: საქართველოს სიძველეების შესავალს (ქვის, ბრინჯაოსა და რკინის ხანა); საქართველოს ისტორიული დროის სიძველეთა ზოგად მიმოხილვას; ეპიგრაფიკასა და ეკლესია-მონასტრების ისტორიას.

1888 წლის იანვარში ექვთიმე თაყაიშვილი ქართველთა შორის წერა–კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების გამგეობის წევრი გახდა. მისი სახელი არაერთი სკოლის გახსნას, წიგნის გამოცემას, წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების ბიბლიოთეკისა და მუზეუმის გამდიდრებას, უამრავი ქართული ხელნაწერის, ისტორიული საბუთისა თუ სხვა სიძველის გადარჩენას უკავშირდება.

1899 წელს ექვთიმე თაყაიშვილმა დააარსა უმნიშვნელოვანესი სამეცნიერო სერია - „საქართველოს სიძველენი“, მოგვიანებით კი -  „ძველი საქართველო“. ის თავად იყო ამ სერიების ტომების შემდგენელი. ამ ნაშრომებმა ფასდაუდებელი ინფორმაცია შემოგვინახა საქართველოს სიძველეების, სიგელ-გუჯრებისა თუ ისტორიული მნიშვნელობის ფაქტების შესახებ.

1907 წელს ექვთიმეს თაოსნობით დაარსდა საქართველოს საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოება. 1908 წლიდან საზოგადოებამ ქართლიდან დაიწყო არქეოლოგიური მოგზაურობები. 1910 წელს ასეთივე ექსპედიციები ჩატარდა ლეჩხუმსა და სვანეთში, 1913 წელს - გურია-სამეგრელოსა და იმერეთში, 1902-1917 წლებში ექვთიმე თაყაიშვილმა სამჯერ იმოგზაურა სამხრეთ საქართველოში, 1919-1920 წელს - რაჭაში. ექსპედიციის დროს შეიკრება და მოგვიანებით გამოიცა მნიშვნელოვანი ინფორმაცია საქართველოს ისტორიული ძეგლების შესახებ. 

1917 წელს სპირიდონ კედიას ხელმძღვანელობით, ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია ჩამოყალიბდა, პარტიის საპატიო ხელმძღვანელი ნიკო ნიკოლაძე იყო, ხოლო სპირიდონ კედიას უახლოეს თანამოაზრეებს შორის - ექვთიმე თაყაიშვილი.

1917 წლის ნოემბერში სწორედ ამ პარტიის სახელით მონაწილეობდა ექვთიმე თაყაიშვილი საქართველოს ეროვნული საბჭოს მუშაობაში. მისი ხელმოწერა დაფიქსირებულია საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტზე, რომელიც ეროვნულმა საბჭომ პირველივე შეკრებაზე მიიღო.

1919 წელს ექვთიმე თაყაიშვილი ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის სიით  დამფუძნებელი კრების წევრად აირჩიეს. იგი გახლდათ საქართველოს საკანონმდებლო ორგანოს პრეზიდიუმის წევრი და თავმჯდომარის მოადგილე 1919-1921 წლებში; ამასთანავე, იმ სატერიტორიო კომისიის წევრი იყო, რომელსაც სომხეთ-საქართველოს სადავო ტერიტორიების შესწავლა ევალებოდა. მას დაევალა ეკლესია-მონასტრების მდგომარეობისა და სიძველეების აღწერა. ექვთიმე თაყაიშვილმა აქტიური პოლიტიკური თუ კულტურული მოღვაწეობა ემიგრაციაშიც გააგრძელა.

1921 წელს, საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპაციის შემდეგ ექვთიმე თაყაიშვილს დაევალა სამუზეუმო სიძველეთა ჯერ ბათუმში ევაკუაცია, ხოლო შემდგომ - ეროვნული განძის მეთვალყურეობა და დაცვა. ასე მოუწია მას იძულებით ემიგრაციაში წასვლა. იგი მეუღლე ნინა პოლტორაცკაიასთან ერთად პარიზთან ახლოს, ლევილში, ცხოვრობდა. 

ემიგრაციაში ყოფნისას იგი განაგრძობდა სამეცნიერო საქმიანობას. 1922 წელს პარიზის ნუმიზმატთა საზოგადოების წევრად, ხოლო 1925 წელს საფრანგეთის აზიის საზოგადოების ნამდვილ წევრად აირჩიეს. ემიგრაციაში, 1937-1939 წლებში, ექვთიმე ხელმძღვანელობდა თავის მიერვე დაარსებულ ,,ქართული კულტურული და საარქეოლოგიო მასალების გამოცემის ფონდს“. იგი აირჩიეს ლონდონის სამეცნიერო პერიოდული გამოცემა „Georgika“-ის სამეცნიერო საბჭოში. ექვთიმე აქტიურად თანამშრომლობდა ქართულ პერიოდულ გამოცემებთან: გაზეთი „დამოუკიდებელი საქართველო“; ჟურნალები: „სამშობლო“, „კავკასიონი“, „ჯვარი ვაზისა“, „ქართლოსი“, „ბედი ქართლისა“. იგი მონაწილეობდა პარიზში წმინდა ნინოს სახელობის ქართული ეკლესიის დაფუძნებაში და არჩეულ იქნა ამ ეკლესიის მზრუნველთა საბჭოს მუდმივ წევრად.

მისი ძალისხმევით მეორე მსოფლიო ომის მიწურულს ემიგრაციაში მყოფ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასა და საქართველოს სსრ-ის სახელმწიფო მუზეუმს შორის შედგა შეთანხმება საქართველოდან გატანილი ეროვნული საგანძურის ამ მუზეუმისთვის გადაცემის თაობაზე. ექვთიმე თაყაიშვილმა საქართველოს ეროვნული განძი საქართველოში 1945 წლის 11 აპრილს ჩამოიტანა.